مقدمه:

در تعریف علمای اخلاق و عارفان بالله، خودسازی عبارت است از شناخت نفس، به طوری که انسان در این شناخت، بتواند خود را از حیوانیت و صفات و ملکات آن رهانیده و به عالم نور و انسانیت داخل کند. پس به طورکلی شامل دو مرحله می شود:

اول: دفع رذایل و صفات زشت اخلاقی که از آن تعبیر به تخلیه می شود دوم: آراسته شدن به صفات نیک اخلاقی و فضایل پسندیده انسانی که از آن به عنوان تحلیه یاد می شود.

اینک باید بدانیم منظور از شناخت نفس چیست که در کلمات ائمه از آن به انفع المعارف یاد شده است؟ آیا همین که انسان گرسنه شد و دانست که باید در پی غذا رود تا گرسنگی خود را رفع کند و یا تشنه شد و فهمید که باید در پی آب باشد و یا برای سلامتی خود در پی دکتر و یا برای دفع غضب خود در پی انتقام باشد، برای نفس شناسی کافی است و آیا حقیقتاً می توان گفت کسی که به دنبال علم آن رفته و فهمیده است که برای این مخلوق الهی یعنی انسان غیر از این جسم خاکی، روحی ملکوتی است که ماندگار و پاینده می باشد به شناخت نفس دست یافته. با تتبّع و گشت و گذار در آثار علمای این علم که حقیقتاً به معرفتی از آن دست یافته اند معلوم می شود که در نظر ایشان شناخت نفس چیز دیگری است. مرحوم عالم عامل حاج ملااحمد نراقی (قدس سره) در اوایل کتاب معراج السعاده در این باب چنین می فرمایند:

«و اما شناختن خود، موجب شوق در تحصیل کمالات و صفات عالیه و تهذیب اخلاق و باعث دفع رذایل می شود و آن به این علت است که چون آدمی حقیقت و جوهرة وجود خود را شناخت و دانست که ذات او چیزی است از عالم ملکوت که به این عالم جسمانی آمده به این فکر افتد که چنین جوهر شریفی را عبث و بیهوده به این عالم نفرستاده اند بدین سبب به تحصیل فوائد تعلق نفس به بدن برمی آید و اما شناختن نفس نه به این معناست که گوئی خود را شناخته ام و به حقیقت خود رسیده ام در حالی که شناخت تو از خود، چیزی جز سر و روی و چشم و گوش و پوست و گوشت نباشد و از باطن خود فقط همین شناسی که چون گرسنه شوی در پی غذا روی و چون تشنه شوی در پی آب و چون خشمناک شوی در صدد انتقام برآیی و غیره و این شناخت نفس نباشد و به این شناختن کلید سعادت را نشاید که در این شناخت تو با حیوانات برابری و از چه روی خدا تو را بر دیگر مخلوقاتش برتری بخشید و فرمود: و فَضَّلْنا هُم عَلی کَثیرٍ مِمَّن خَلَقْنا تَفْضیلاً»1

حال که فهمیدیم شناخت نفس چیزی فراتر از شناخت مادیات بدن است، باید بدانیم منظور از آن چیست و ما در این نوشتار در پی آن هستیم که چگونه می توان به معرفت نفس دست یافت و مراحل و روش های آن را درک کرد. حضرت امام خمینی در بیان اجمالی شناخت نفس می فرمایند:

«بدانکه انسان اعجوبه ای است دارای دو نشئه و دو عالم: نشئه ظاهرة ملکیه دنیویه که آن بدن او است و نشئه باطنة غیبیة ملکوتیه که از عالم دیگر است و نفس او، که از عالم غیب و ملکوت است، دارای مقامات و درجاتی است که به طریق کلی گاهی تقسیم کرده اند آنرا به هفت قسمت، و گاهی به چهار قسمت و گاهی به سه قسمت و گاهی به دو قسمت و از برای هر یک از مقامات و درجات آن جنودی است رحمانی و عقلانی که آن را جذب به ملکوت اعلی و دعوت به سعادت می کنند و جنودی است شیطانی و جهلانی که آن را جذب به ملکوت سفلی و دعوت به شقاوت می کنند و همیشه بین این دو لشکر جدال و نزاع است و انسان میدان جنگ این دو طایفه است. اگر جنود رحمانی غالب شد انسان از اهل سعادت و رحمت است و در سلک ملائکه منخرط، و در زمرة انبیا و اولیا و صالحین محشور است، و اگر جنود شیطانی و لشکر جهل غالب آمد، انسان از اهل شقاوت و غضب است و در زمرة شیاطین و کفار و محرومین محشور است»2

از این رو، حضرت امام خمینی (سلام الله علیه) در کلمات و بیانات و سفارشات خود بارها و بارها سفارش به اصلاح نفس و تزکیه نموده و مؤمنین را به آن طریق راهنمائی فرموده اند از آنجمله در شرح حدیث جنود عقل و جهل فرمود:

«باید دانست اگر انسان از خود غفلت کند و درصدد اصلاح نفس و تزکیة آن بر نیاید و نفس را سرخود بار آورد هر روز، بلکه هر ساعت بر حجابهای آن افزوده شود و از پس هر حجابی، حجابی بلکه حجبی برای او پیدا شود تا آنجا که نور فطرت بکلی خاموش و منطفی شود و از محبت الهیه در آن اثری و خبری باقی نماند بلکه از حقتعالی و آنچه به او مربوط است... متنفر گردد و ریشه عداوت حق ـ جلّ و علا و مقربان درگاه مقدس او در قلبش محکم و مستحکم گردد تا آنجا که به کلی درهای سعادت بر او بسته شود و راه آشتی با حقتعالی و شفعاء ـ علیهم السلام ـ منسدّ گردد و مخلّد در ارض طبیعت گردد که باطن آن در عالم دیگر جلوه کند و آن خلود در عذاب جهنم است»3

باید دانست، معرفت نفس، راهی است برای معرفت رب به این معنا که از طریق شناخت نفس می توان خدا را شناخت و به حقیقت دست یافت. بنابراین توضیحات و تفصیلات ما این علم را به نحوی و با موضوعی خاص از علوم دیگر جدا ساختیم زیرا علمای فن برای تمایز علوم از یکدیگر، برای هر علمی موضوعی تعیین کرده اند و علت طبقه بندی علوم را یکی شناخت علوم و دیگری سهولت در امر تعلیم و آموزش عنوان کرده اند. بر اساس تئوری و مدل ارسطو در تقسیم بندی علوم، علم اخلاق که مشتمل است بر بایدها و نبایدهای زندگی، در قسمت حکمت عملی قرار گرفته، بی آنکه او بخواهد در این زمینه بر تزکیه ن

و خودسازی تأکید کند. سخن در باب اینکه بخواهیم بدانیم این علم جزو کدام دسته از علوم قرار می گیرد به درازا می کشد و نیز برای بحث در این رابطه فایده ای مترتب نیست پس بهتر است بگذریم و صحبت را به وقتی دیگر موکول کنیم.

حال می خواهیم بدانیم جایگاه خودسازی در اسلام چیست و این علم در چه مرتبه و پایه ای قرار می گیرد. این مطلب را تحت عنوان حدیثی از امام کاظم بیان می کنیم: عن ابی الحسن موسی(ع) قال: دَخَل رَسول الله(ص) المَسجِدَ فَاذِاً جَماعَة قَد اَطافُوا بِرَجُلٍ. فقال: ماهذا؟ فقیل: علّامه. فقال: وَ ماالعلاّمه؟ فقالوا له: اَعْلَمُ النّاس بانِسابِ العَرب و قائمِها و ایّام الجاهِلیة و الأشعار العَرَبیّه. قال: فقال النبی صلی الله علیه و آله: ذاکَ علمٌ لایضُرُّ من جهله و لاینفَع من عَلِمه ثم قال النبی(ص): انما العِلْمُ ثَلاثه: آیةٌ مُحکمَه؛ او فریضة عادِلَه، او سُنَّة قائمه و ما خَلا هُنَّ فَهُو فَضلٌ. 4

ترجمه امام موسی بن جعفر فرمود: پیغمبر به مسجدی داخل شد جماعتی را مشاهده فرمود که اطراف مردی دور می زنند فرمود: این چیست؟ گفته شد: علامه است. فرمود علامه چیست؟ گفتند به او داناترین مردم به انسان عرب و وقایع آن و روزگار جاهلیت و اشعار عربی است. پیغمبر فرمود: این علمی است که از ندانستن او ضرر و زیانی نرسد و از دانستن آن فایده ای همانا علم در سه چیز است: آیه محکمه، فریضة عادله، سنت قائمه و غیر از اینها زیادت است»

حضرت امام خمینی در شرح این حدیث در بیان آن سه علم فرموده اند:

«آیه محکمه عبارت است از علوم عقلیه و عقاید حقه و معارف الهیه و فریضه عادله عبارت است از علم اخلاق و تصفیة قلوب و سنت قائمه عبارت است از علم ظاهر و علوم آداب قالبیه... و اما دلیل بر آنکه فریضة عادله راجع به علم اخلاق است توصیف فریضه است به عادله. زیرا که خُلق حَسَن، چنانچه در آن علم مقرّر است، خروج از حد افراط و تفریط است و هر یک از دو طرف افراط و تفریط مذموم و عدالت که حد وسط و تعدیل بین آنهاست، مستحسن است... پس عادله بودن فریضه دلالت کند بر آنکه آن منطبق بر علم اخلاق است»5

پس، از این حدیث و احادیث دیگر جایگاه علم اخلاق و جویندگان این علم مشخص می شود. کما قال رسول الله(ص): مَن سَلَک طَریقاً یَطلبُ فیه عِلماً سَلَکَ الله به طریقاً اِلی الجَنَّة6 خلاصه کلام آنکه؛ این علم از علوم پایه ای اسلامی است که برای رسیدن به حقایق علوم دیگر باید آن را آموخت و عمل کرد تا به معنای و یُزَکّیهِم و یُعَلِّمُهُم الکِتابَ والحِکْمَةَ7 دست یافت در پایان این مقدمه اشاره ای می کنم به کلام عارف ربانی آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی (سلام الله علیه) در رسالة لقاءالله ایشان می فرمایند:

«در خبر است که سؤال کردند از حضرت رسول(ص) کیف الطریق الی معرفة الرب؟ (چه راهی برای شناخت پروردگار است) فرمودند: معرفة النفس: (راهش شناختن نفس است) بالجمله این را داشته باش که انسان، انسانیتش بصورت نیست زیرا صورت آدمی را بر در حمام هم می کشند و به جسمانیت هم نیست زیرا که حیوانات خبیثه هم جسم دارند یا غریزة میل و حرص به طعام و جماع هم نیست زیرا که خرس و خنزیر هم شره و میلشان به اینها بیشتر از توست و یا غضب و قوه انتقام هم نیست چرا که سگ و گرگ هم قوه غضبیه شان خیلی است بلکه خاصه انسانیت و صفت ویژة تو که تو را انسان کند و در شرکاء دیگر یافت نشود، علم و معرفت و اخلاق حسنه است و علم و معرفت حاصل نشود مگر بوسیله تحصیل اخلاق. 8

بخش اول: روش خودسازی

فصل اول: روش خودسازی برای زمانی که استاد باشد

علم عرفان مشتمل بر دو پایه است: اول عرفان نظری، دوم عرفان عملی. پایه اول آن مشتمل است بر مباحث خداشناسی از جمله شناخت ذات و اسماء و صفات و افعال او و چگونگی خلق اسماء و صدور موجودات و اعیان ثابته و غیر آن. و پایه دوم آن شامل شناخت منازل و مراحل سلوک و نیز چگونگی طی طریق و گذر از هر منزل به منزل دیگر است. بنابراین برای عرفان عملی و خودسازی نیاز به استادی است که خود این مراحل را پیمود و به مقصد رسیده است تا به حقیقت بتواند راه را از چاه تشخیص دهد و سالک مبتدی را به اشتباه به مسیری ناصواب نیفکند یعنی اینکه سالک در اینجا موظف است دو چیز را از استاد خود بیاموزد: اول مراحل و منازل سلوک را؛ دوم کیفیت طی هر منزل و گذر از هر مرحله که این دو مربوط است به کیفیت سلوک و ما در بخش بعد اشاره ای به آن خواهیم کرد. پس بی تردید در ابتدای سلوک، سالک نیاز حتم به یک استاد راه پیموده دارد تا بتواند او را به راه صحیح هدایت کند و یا اینکه لااقل ابتدای مسیر را به او بنماید. حضرت امام خمینی در این رابطه می فرمایند:

«حق آن است که انسان در اوایل امر که اشتغال به تعلّم و استفاده دارد، باید معاشرت با دانشمندان و فضلا کند ولی با شرایط عشرت و مطالعه در احوال و اخلاق معاشرین. و در بدایات سیر و سلوک و اواسط و اوایل نهایات نیز از خدمت مشایخ و بزرگان اهل حال باید استفادت کند پس ناچار به عشرت است و چون به نهایات رسید باید مدتی به حال خود پردازد و اشتغال به حق و ذکر حق پیدا کند»9

پس سالک برای اینکه راه را بشناسد و قطاع طریق را از خود دور کند و به صلاح و فساد امور آگاه شود و به الهامات الهی و شیطانی واقف گردد نیاز به استادی دارد تا بتواند این امور را تشخیص داده و به گمراهی در نیفتد. مرحوم عالم عامل ملا احمد نراقی (قدس سره) در کتاب خزائن خود فرمود:

«بعض از عرفا در بیان احتیاج به شیخ گفته که به ده وجه احتیاج به آن است: اول آنکه راه ظاهر به کعبة صورت بی دلیل راه شناس نمی تواند رفت با آنکه هم دیدة راه بین دارد و هم قوّت قدم و هم راه معین. دوّم آنکه همچنان که در راهِ صورت، قطاع طریق بسیار است هم چنین در راه حقیقت «زُیِّنَ للنِّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النّساء و البَنینَ و القَناطیرِ المُقَنطره...» 10 چگونه بی بدرقه توان رفت؟ سیم آنکه در این راه زلّات و شبهات بسیار است چنانکه فلاسفه به تنها روی به ورطه چندین شبهات افتادند و دین و ایمان به باد دادند و هم چنین دهری و طبیعی و مشبهه و معطّله و غیر هم مگر آنکه در حمایت ولایت مشایخ کمّل سلوک کردند و به توسط ایشان از آن زلّات عبور کردند. چهارم آنکه روندگان از ابتلاء و امتحان که در سرتاسر راهست وقفات و فترات بسیار افتد صاحب تصرفی باید که به لطایف حیل قبض و فسردگی از طبع او دفع کند و به عبارات و اشارات لطیفه داعیه شوق و گرمی طلب در او پدید آورد. پنجم رونده را در این راه علل و امراض نفسانی پدید آید و موادّ فاسد غالب گردد و به طبیب حاذق احتیاج افتد که به ادویه صالحه معالجه کند. ششم آنکه سالک در راه به بعض مقامات روحانی رسد که در آنجا روح از لباس بشریت بیرون آید و پرتوی از ظهور آثار و صفات حق در او پدید آید و چون آئینه دل صفا یافته است پذیرای نور تجلّی گردد و در این وقت اگر تصرف ولایت شیخ کامل نباشد بیم زوال ایمان و افتادن به ورطه حلول و اتّحاد باشد و شیخ مرتبه بالاتر به آن می نماید تا از اینجا خلاص شود. هفتم آنکه سالک را در راه نمایشها از غیب پدید آید که هر یک اشارتی بود از غیب به نقصان و زیاده مرتبه سالک و نشان صفا و کدورت دل و احوال شیطانی و نفسانی و رحمانی و دیگر معانی معالجه ای که در حصر نیاید و مبتدی بر آن اشارات وقوف ندارد. زبان غیب را اهل غیب داند پس شیخی باید تا معانی را بیان نماید تا از آن معانی محروم نماند. هشتم آنکه هرگاه سالک به سیر قوّت قدم خویش رود سالها مسافت یک مقام را طی نتواند کند و بعضی مقامات است که به طیران11 توان عبور نمود. نهم آنکه سلوک راه به ذکر شود و ذکر بی تلقین شیخ مؤثر نباشد12 دهم آنکه تحصیل مناصب ظاهریه از شاه و شاهان صورت بی حمایت مقرّبی، میسّر نگردد پس هم چنین رسیدن به مناصب حقیقی از پادشاه حقیقی. 13 و 14

هم چنین ایشان برای اینکه سالک مبتدی برای کشف استاد حقیقی این راه، به اشتباه درنیفتد و بیگانه ای از حق را به مرادی نپذیرد برای شیخ و مرشد و مقامات و ارکانی ذکر می کند تا سالک با شناخت صحیح کسی را به استادی خود برگزیند. او در این زمینه می فرماید:

بعض عرفا در مقامات شیخ و صفات او گفته قال الله سبحانه «فَوَجَداً عبداً مِّن عِبادنا آتیناهُ رَحْمةً مِن عِندنا و عَلّمناه مِن لَدُنّا عِلْماً15 از اینجا پنج رکن مقام رکنیت به دست می آید: اول: عبدیّت حق که در بند هیچ چیز بجز خدا نباشد. دوّم: استحقاق قبول حقایق از حقتعالی بی واسطه. سوّم: خصوصیت دریافت رحمت خاص از مقام عبدیّت. چهارم: تعلّم علم از خدا بی واسطه. پنجم: تعلّم علم لَدنّی بی واسطه و مراد از علم لدنی علم به ذات و صفات آن حضرت است بی واسطه وسائط و علاوه بر این پنج ارکان بیست صفت دیگر باید در او موجود باشد: 1ـ به قدر حاجت از علم شریف باخبر باشد 16 2ـ آنکه اعتقاد اهل بدعت را نداشته باشد 3ـ عقل معاش 4ـ سخاوت 5 ـ شجاعت تا از ملامت خلق نیندیشد 6 ـ عفّت تا محل تهمت نشود 7ـ علو همّت که به دنیا و اهل آن التفات نکند 8ـ شفقت بر مرید و سایر ناس 9ـ حلم، به هر حرکت زود خشم نبود 10ـ عفو 11ـ حُسن خلق

12ـ ایثار 13ـ کرم 14ـ توکــــل 15ـ تسلیم 16ـ رضا به قضـــاء 17ـ وقـار 18ـ طمأنینه در امور

19ـ ثبات قدم و عزیمت 20ـ هیبت. 17

بنابراین توصیفات آنچه برای یک سالک در محضر استاد لازم و رعایت آن واجب است چند چیز است که در ذیل به آن اشاره می شود:

اول: رعایت ادب نزد استاد در همة موارد چه در زمینه سخن گفتن و گوش دادن به دستورات و چه در زمینه نشستن و برخاستن و امور دیگر. دوم: حسن خلق. سوم: بردباری و استقامت در راه سلوک که اگر کرامت و اثری ندید از سیر الی الله ناامید نشده و پا پس نکشد. چهارم: شجاعت تا از ملامتها و سرزنش ها و تمسخرهای دیگران نهراسد. پنجم: مجاهدت و ریاضت تا زمانی که نفس رام شده و مؤدب گردد. ششم: تسلیم شدن کامل در برابر دستورات شیخ و اجرای اوامر او به نحو احسن و هفتم: نصیحت شنوی از همه، چه استاد، چه غیر استاد زیرا که حقایق همیشه در یک جا جمع نمی شود. نتیجه اینکه: سالک هیچگاه نمی تواند بی نیاز از یک استاد مسیر خود را پیدا کند و به حقیقت راه یابد پس باید در ابتدا خصوصاً، به دنبال یک راهنما باشد آنگاه به دنبال راه.

نقل است مرحوم حاج میرزا علی آقا قاضی (رضوان الله علیه) می فرموده است: اَهَمّ از آنچه در این راه لازم است، استاد خبیر و بصیر و از هوا بیرون آمده و به معرفت الهیّه رسیده و انسان کامل است، که علاوه بر سیر الی الله، سه سفر دیگر را طیّ نموده و گردش و تماشای او در عالم خلق بالحق بوده باشد (این سفر شامل سفر چهارم از اسفار اربعه است)

مرحوم قاضی می فرموده است: «چنانچه کسی که طالب راه و سلوک طریق خدا باشد برای پیدا کردن استاد این راه، اگر نصف عمر خود را در جستجو و تفحص بگذراند تا پیدا نماید. ارزش دارد و می فرموده است. کسی که به استاد رسید، نصف راه را طی کرده است.»18

فصل دوم:روش خودسازی برای زمانی که استاد نباشد

حال فرض را بر این بگیریم که در زمان حاضر، استادی کامل که سالک را به مقصد راهنمایی کند پیدا نشد یا اینکه سالک از یافتن چنین استادی مأیوس شد. اگر او مشتاق به خودسازی و لقاءالله باشد وظیفه اش چیست و چه باید بکند؟ بهترین راه تفکر و غور در احادیث معصومین (علیهم السلام) و عمل به آنهاست زیرا دستورات علمای سلوک هم چیزی غیر از فرمایشات ائمه اطهار نیست و نیز تتّبع و تأمل در آثار و فرمایشات به جا مانده از عارفان بالله و سالکان واصل که تحقیق در احوالات و فرمایشات اینان نیز خود راهگشای بسیاری مسائل و مشکلات خواهد بود. اینک نویسنده این مقاله با بی بضاعتی تمام و قلّت عمل، در دو حال برای این قسم از اهل سلوک وظایفی بر طبق آنچه عاملان به معروف و سالکان طریق معبود بیان داشته اند، عنوان خواهد کرد، باشد که مفید فایده افتد. و امّا در زمانی که استادی برای راهنمایی نیست آنچه برای سالک مبتدی مفید و مهم است آن است که وظیفه خود را در خلوت و جلوت (جمع) بداند و آداب معاشرت را بیاموزد تا بتواند جلو بسیاری از مفاسد خود را بگیرد که این مطلب برای سالک امری است واجب و ضروری و ما اکنون اشاره ای اجمالی به بعضی موارد آن می نمائیم.

نکته اول آنکه هدف از رعایت تمام موازین در حالات مختلف چه صمت و سکوت و چه در زمان صحبت، چه در خلوت و چه در جمع و هکذا الی آخر رسیدن به حق و اجرای دستور خداوند و دوری از گناه است. یعنی آنکه سالک علاوه بر دوری از گناه باید تشخیص دهد چه کار در چه زمان لازم و در چه زمان غیرضروری است و کار غیر ضروری را حتی اگر گناه هم نباشد ترک گوید زیرا تکرار بسیاری از امور غیرضروری مثل حرف زدن زیاد باعث گناه می شود به این معنا که سالک باید از مقدمات گناه و آنچه باعث ورود در گناه می شود هم دوری کند. پس در یک نظر کلی، ورود در جمع یا خلوت و دوری از خلایق هرگاه باعث گناه و فراموشی یاد خدا بشود باید از آن اجتناب کرد هرچند در ظاهر مفید و شرعی باشد. بر فرض اگر ادای نماز به جماعت باعث ریا و عُجب شود باید از جماعت دوری کرد و نماز را فرادا ادا کرد تا زمانی که به خود مطمئن شود که دیگر دخول در مسجد برای او این مفاسد را ندارد. ای چه بسا که شخصی منافق به مسجد رفته و در بیرون آمدن مؤمن باشد و مؤمنی به مسجد رفته و موقع خروج منافق شده باشد. اولی به مسجد رفته و توبه می کند. دومی به مسجد رفته و دچار عجب و ریا می شود. کما قال امیرالمؤمنین(ع): «ثلاثُ علاماتٍ للمُرائی: یَنْشَطُ اذا رَأی الناس، وَ یَکْسَلُ اذا کان وَحْدَه، و یُحِبُّ اَنْ یُحْمَد فی جمیع امُور. 19 یعنی آنکه امیرالمؤمنین فرمود: «برای ریاکار سه نشانه است: بهجت و نشاط دارد وقتی که می بیند مردم را و وقتی تنهاست کسالت پیدا می کند و دوست دارد در جمیع امورش ثنا کرده شود.»

پس با توجه به این حدیث اگر کسی این سه علامت را در جمع در خود دید باید که روش سلوک خود را عوض کند و رو به خلوت آورد.

نکته دوم آنکه: اگر شرایط حضور در جمع را در خود دید باید که از معاشرت با نارفیقان دوری کند زیرا بر طبق آنچه علمای اخلاق به آن اشاره کرده اند، نفس انسان از بدیها و زشتی ها زودتر اثر می پذیرد تا خوبیها و نیکیها و این به آن دلیل است که بیشتر قوای نفس را قوای شیطانی تشکیل می دهند از این رو خداوند در قرآن کریم مؤمنان و حتی پیغمبر را از معاشــرت با گــــروه

دنیاپرستان منع فرموده و به آن هشدار داده است از آنجمله فرمود:

و اذا رَأیْتَ الذینَ یَخُوضُونَ فی ایاتِنا فَاَعْرِضْ عَنْهم. 20

و ذَرِ الّذینَ اتّخَذوا دینَهُم لَعِباً و لَهواً و غَرَّتْهُم الحَیوةُ الدٌّنیا. 21

یا اَیُّها الذّینَ امَنوا لا تَتَوَلّوا قَوماً غَضِبَ اللهُ عَلَیهم. 22

و در بعضی موارد مؤمنان را به معاشرت با گروهی تحریک فرموده است.

وَ لاتَطرُد الذّینَ یَدعوُنَ رَبَّهم بالغَداوَةِ وَ العَشِیّ یُریدونَ وَجْهه. 23

بنابراین اولین و مهمترین چیز برای حضور در جمع، مراعات آداب معاشرت و کیفیت آن است که بخشی از احادیث معصومین به آن اشاره دارد از آنجمله می فرمایند امام صادق به یکی از یارانش که هر کدام از دوستانت سه بار بر تو خشم کرد و درباره تو بد نگفت او را دوست خود بگیر و باز امام صادق فرمود: حارث بن اعور به امیرمؤمنان گفت: ای امیرمؤمنان من به خدا دوستت دارم. فرمودش ای حارث اگـــر مـرا

دوست داری با من ستیزه مکن و بازی منما، و این سو و آنسو مرا مکش و از اندازه خودم پستم نکن و بالاتر مبر و نیز امیرالمؤمنین در وصیتش به امام حسن فرمود: با نیکـــان قرین باش تا از آنان باشی و از بدان جدا شو تا از آنها جدا باشی و نیز نقل است لقمان به پسرش گفت: پسر جانم یاد علماء باش، به آنها نزدیک شو، و همنشین شو، و در خانه هاشان از آنها دیدار کن تا بسا مانند آنها شوی و با آنها باشی، با نیکانشان بنشین بسا خدا رحمتی به آنها رساند و شامل تو هم بشود و اگر خودت خوبی، از بدان و سفیهان دور باش که بسا عذابی به آنها رسد از جانب خدا و به تو هم برسد باز امام باقر فرمود: «با چهار کس دوستی مکن. احمق، بخیل، ترسو، دروغگو. اما احمق خواهد سودت رساند به عوض زیانت رساند. بخیل از تو بگیرد و به تو ندهد و اما ترسو از تو و والدینش بگریزد و دروغگو بسا که راست گوید و باورش نکنند.» 24

نکته سوم آنکه برای حضور در جمع رعایت دو حال ضروری است اول صمت و سکوت دوم صحبت یعنی آنکه سالک باید به این مطلب واقف و آگاه باشد که چه زمان صحبت کند و چه زمان سکوت اختیار نماید تا از آن راه بتواند جلو گناه را بگیرد. زیرا همانطور که بر همة عزیزان معلوم است، بسیاری از مفاسد و معاصی از زبان حاصل می شود بنابراین سالک اگر توانست داخل جمع شود و خود را از آن مفاسد جدا کند و این قدرت را پیدا کرد که از ناحیه زبان گناهی را مرتکب نشود این اجازه را دارد که زبان گشوده و صحبت کند ولی اگر در خود یافت و یا به خود شک کرد که حقیقتاً قادر نیست جلو گناهش را بگیرد و یا اینکه ممکن است در اثنای صحبت مرتکب خلافی شود پس در اینجا لازم است که از حرف زدن خودداری کند زیرا مفاسد زبان بسیار و عقوبت آنها سنگین است. حضرت امام در این زمینه فرمود:

«بر جوانها لازم است که کیفیت معاشرت و مؤانست خود را ملتفت باشند و از معاشر بد اجتناب کنند گرچه دل آنها محکم به ایمان باشد. بلکه معاشرت با تبهکاران و اهل خُلق و عمل بد برای نوع طبقات ضرر دارد و هیچکس نباید از خود مطمئن باشد و به ایمان یا اخلاق و اعمال خود مغرور گردد چنانچه در احادیث شریفه نهی از معاشرت با اهل معاصی شده.» 25

و نیز در باب صُمت و سکوت می فرمایند:

«این دستور کلی است برای صمت و سکوت و تکلّم و ارشاد که در اوایل امر که خود متعلّم است باید به بحث و درس و تعلّم اشتغال پیدا کند... و زبان از کلام به غیر ذکر خدا و آنچه مربوط به اوست بربندد تا افاضات ملکوتی بر قلب او سرشار شود و چون وجود او حقّانی شد و از گفتار و اقوال خود مطمئن شد به سخن آید و به تربیت و تعلیم و دستگیری مردمان برخیزد و لحظه[ ای] از خدمت آنان ننشیند تا خدای تعالی از او راضی شود... و اگر نقصی در میان داشته باشد به واسطه این خدمت خداوند تعالی جبران کند.» 26

بخش دوم: کیفیت و مراحل خودسازی

فصل اول: دور شدن از رذائل (تخلیه)

در این فصل می خواهیم زشتی ها را شناخته و راه و روش دور شدن از آنها را بدانیم بنابراین آن را به چند بند تقسیم می کنیم.

بند اول: در شناخت نفس و قوای آن

چون به اجمال دانستیم که از برای انسان این مخلوق الهی غیر از این جسم که با حواس ظاهری ادراک می شود روح و نفسی وجود دارد که می توان به طریق علمی و شهودی به کشف آن نائل شد اولین معرفتی که نسبت به این نفس باید حاصل کنیم شناخت قوای اصلی آن و حد افراط و تفریط آنها می باشد. پس می گوییم: جمهور علمای اخلاق به این نکته اعتراف کرده اند که از برای نفس، جنود بسیاری است و از آن میان چهار قوه غضبیه، شهویه، عاقله و واهمه در حکم سرلشکر و رئیس این قوا می باشند، که شأن قوه عاقله ادراک حقایق امور و تمیز میان خیر و شر و امر به افعال نیکو و نهی از رذائل است و فایده قوه شهویه بقای بدن و زندگی از خوردن و خوابیدن و تولید نسل است که آلت تحصیل کمالات نفس می باشد و ثمره قوه وهمیه فهمیدن امور جزئیه و دانستن دقایق اموری که به وسیلة آنها به مقاصد صحیحه می رسند است و وظیفه قوه غضبیه آن است که دفع ضررهای خارجی از بدن را نموده و اگر دو قوه وهمیه و شهویه ارادة خروج از صراط مستقیم و جاده شریعت را داشته باشند به اقتدار و نیروی تمام آنها را به جای خود بازمی گرداند. و اما بعد، از تهذیب قوه عاقله حکمت حاصل می شود که عبارت است از علم به وجود و حقایق موجودات از آنجهت که موجودند و مشتمل بر دو بخش است حکمت نظری که از وجود و خدا و صفات او بحث می کند و حکمت عملی که مشتمل بر اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مُدن است. 27

از تهذیب قوه وهمیه، ملکه عدالت حاصل می شود که عبارت است از فرمانبرداری این قوه از قوه عاقله در تمام موارد و از تهذیب غضبیه، شجاعت بوجود می آید که عبارت است از انقیاد کامل این قوه از قوه عاقله که به عنوان فرمانده مملکت بدن است یعنی جایی که عقل حکم به فرار و اجتناب می کند خود را به مهلکه نیندازد و جایی که حکم به عدم اضطراب می کند مضطرب نشود و از تهذیب قوه شهویه عفّت حاصل می شود که عبارت است از اطاعت کامل این قوه از قوه عاقله که از حد افراط و تفریط درآمده و از بندگی و عبودیت هوا و هوس خلاصی یابد.

حال که این چهار صفت مصدر و ریشه ای را شناختی بدانکه از این صفات دو جنس از صفات رذیله متحقق خواهد بود که یکی از آنها در جهت افراط و دیگری در طرف تفریط است که آن صفات مصدر در حد تعادل و میانه این صفات قرار دارند.

اوّل: در مورد حکمت دو صفت رذیله است. یکی در حد افراط که جُربزه28 است و دیگری در حدّ تفریط که بلاهت29 است.

دوّم: در مقابل شجاعت دو صفت رذیله یکی تهوّر30 در طرف افراط و دیگری جُبن31 در طرف تفریط است.

و در برابر عفّت دو صفت رذیله، شره32 در حد افراط و خمودی33 در حد تفریط است. و در برابر عدالت دو صفت ظلم34 در حد افراط و تمکین ظالم از ظلم بر خود35 که در طرف تفریط است از صفات رذائل و مذموم است.

پس این 8 صفت که خصوصیات آن تا حدّی بیان شد به عنوان قوای اصلی و سرمنشأ بسیاری از خطاهای دیگر و صفات رذیله مذموم است. مهم در اخلاق رعایت حال تعادل آن سه قوه اصلی است که باید آنها را در تحت قوه عاقله درآورد نه اینکه آنها را بالکل تعطیل کرد و یا اینکه تمام همّ و غم خود را مصروف آنها داشت. حضرت امام خمینی در بیان معرفی این قوا چنین می فرمایند:

«بدانکه خداوند تبارک و تعالی به ید قدرت و حکمتش در عالم غیب و باطن نفس، قوایی خلق فرموده دارای منافع بیشمار و آنچه مورد بحث ما است در این مورد سه قوه است و آن واهمه و غضبیه و شهویه است و هر یک از این قوا منافع کثیره دارند از برای حفظ نوع و شخص و تعمیر دنیا و آخرت... انسان همینطور که در این دنیا یک صورت مُلکی دنیاوی دارد... کذلک از برای او یک صورت و شکل ملکوتی غیبی است که آن صورت تابع ملکات نفس و خُلق باطن است در عالم بعد از موت، چه برزخ باشد یا قیامت... اگر ملکه شهوت و بهیمیت بر باطن او غلبه کند و حکم مملکت باطن حکم بهیمه شود انسان صورت ملکوتیش صورت یکی از بهایم است مناسب با آن خُلق و اگر ملکه غضب و سبعیّت بر باطن و سریره اش غلبه کند و حکم مملکت باطن سریره و حکم سبع شود صورت غیبیه ملکوتیه صورت یکی از سباع است و اگر وهم و شیطنت ملکه شد و باطن و سریره اش دارای ملکات شیطانیه شد از قبیل خُدعه، تقلب، نمیمه، غیبت، صورت غیب و ملکوتش صورت یکی از شیاطین است به مناسبت آن... و اگر خُلق و باطن او انسانی باشد صورتش نیز انسانی است.» 36

آنگاه حضرت امام در حکم تعدیل آنها چنین می فرمایند:

«بدانکه وهم و غضب و شهوت ممکن است از جنود رحمانی باشند و موجب سعادت و خوشبختی انسان گردند اگر آنها را تسلیم عقل سلیم و انبیاء عظیم الشأن نمایی و ممکن است از جنود شیطانی باشند اگر آنها را سر خود گردانی و «وهم» بر آن دو قوه با اطلاق عنان حکومت دهی و این نیز پوشیده نماند که هیچیک از انبیاء عظام علیهم السلام، جلو شهوت و غضب و وهم را به طور کلی نگرفته اند، و هیچ داعی الی الله تاکنون نگفته است باید شهوت را بکلی کشت و نائرة غضب را بکلی خاموش کرد و تدبیر وهم را از دست داد بلکه فرموده اند جلو آنها را گرفت که در تحت میزان عقلی و قانون الهی انجام وظیفه دهند زیرا این قوا هر یک می خواهند کار خود را انجام دهند و به مقصود خویش نائل شوند اگر چه مستلزم فساد و هرج و مرج هم شود.» 37

حال بدانکه چند چیز مقدمه تزکیه نفس است که پیش از شروع سیر و سلوک باید آنها را مورد توجه قرار داد.

اول: همانطور که گفته شد اجتناب و دوری از مصاحبت با اشرار و نارفیقان و همنشینی با نیکان و صاحبان اخلاق حسنه.

دوم: سیر و گردش و نیز تأمل و تدبر در احوال بزرگان گذشته از ائمه اطهار گرفته تا عارفان بالله و سالکان الی الله. هم چنین آنان را الگو قرار دادن در حد مقدور و عمل به فرامین و سخنان ایشان، آنچه باقی مانده.

سوم: مواظبت بر سه حال مشارطه، مراقبه و محاسبه چنانکه در دستور علمای اخلاق آمده است. حضرت امام در این زمینه می فرمایند:

«مشارطه آن است که در اول روز مثلاً با خود شرط کند که امروز برخلاف فرمودة خداوند تبارک و تعالی رفتار نکند. و این مطلب را تصمیم بگیرد... و پس از این مشارطه، باید وارد مراقبه شوی و آن چنان است که در تمام مدّت شرط متوجه عمل به آن باشی و خود را ملزم بدانی به عمل کردن به آن... و به همین حال باشی تا شب که موقع محاسبه است و آن عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشی در این شرطی که با خدای خود کردی که آیا به جا آورد، و با ولی نعمت خود در این معاملة جزئی خیانت نکردی؟ اگر درست وفا کردی شکر خدا کن در این توفیق... و اگر خدای نخواسته در وقت محاسبه دیدی سستی و فتوری شده در شرطی که کردی از خدای تعالی معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنی.» 38

چهارم: دوری کردن از آنچه باعث تحریک قوه شهویه و غضبیه می شود به عنوان مثال نبیند آنچه را که نباید ببیند و نشنود آنچه را که نباید بشنود.

پنجم: آنکه در احوالات خود تفتیش کند و معایب خود را بیابد و در رفع آنها بکوشد و آخر اینکه بر سلوک عزم و اراده ای قوی داشته باشد زیرا که طی این راه همت و استقامت و صبر و بردباری زیاد می طلبد چون به این شش مورد توجه کردی و خود را مهیّای هجرت الی الله و رسوله نمودی، شروع به حرکت نما و در غیر این صورت دست از طلب بدار که بیهوده در سفری. زیرا که نفس را یکباره از ظلمت خارج کردن و به نور بردن شکستگی به بار آورد و ممکن است از آن شانه خالی کند. بنابراین در این مورد نیاز به آرامش و طمأنینه زیاد و صبر و تحمل است تا نفس آن آمادگی لازم را برای سلوک کسب کند.

بند دوم: چگونگی دفع رذایل در یک بیان کلی

باید دانست که یک صفت و عمل بر اثر تکرار و مداومت در فرد به صورت ملکه درمی آید و هرگاه به شکل ملکه درآمد دفع و رفع آن کاری است بسیار مشکل ولی انجام آن ممکن. علمای اخلاق، داروی از بین بردن صفات زشت، هرچند که به شکل ملکه درآمده باشد را انجام عمل ضد آن می دانند و این کار را هرچند که بر نفس دشوار باشد پیشنهاد می کنند. آنان معتقدند اگرچه بر نفس مشکل است که ضد آن صفت ملکه را انجام دهد ولی بر اثر تکرار و مداومت، سختی از آن رفع شده و به آسانی تبدیل می شود. مثلاً برای دفع تکبر، متوجه امور جزئیه ای شود که ضد این صفت زشت است. مثل آب کشیدن، طعام از بازار خریدن و به خانه آوردن یا برای دفع بخل، بذل و بخشش و انفاق و ایثار بسیار کند. حضرت امام می فرمایند:

«بهترین علاجها که علماء اخلاق و اهل سلوک از برای این مفاسد اخلاقی فرموده اند این است که هر یک از این ملکات زشت را که در خود می بینی، در نظر بگیری و برخلاف آن تا چندی مردانه قیام و اقدام کنی و همت بگماری برخلاف نفس تا مدتی و بر ضد خواهش آن رذیله رفتار کنی و از خدایتعالی در هر حال توفیق طلب کنی که با تو اعانت کند در این مجاهده. مسلماً بعد از مدت قلیلی آن خُلق زشت رفع شده و شیطان و جندش از این سنگر فرار کرده جنود رحمانی به جای آنها برقرار می شود»39

همچنانکه آیات الهی به این مطلب اشاره دارند آنجا که می فرمایند: وَ لا تَستَوی الحَسَنَةُ وَ لاالسَّیِّئَةُ اِدفَعْ بِالتّی هی اَحْسَنُ فَاِذَِا الذّی بَینَکَ و بَیْنهُ عَداوَةٌ کَاَنَّهُ وَلیٌّ حَمیم.40 و ایضاً قال: اِدفَع بالَّتِی هِی اَحْسَنُ السَّیِّئه41 و به بیانی دیگر برای دفع غضب و رفع این رذیله زشت که باعث بسیاری از معاصی است، بدی را با خوبی جواب بده تا دشمنی ها به دوستی ها تبدیل شود.

فصل دوم: آراسته شدن به فضائل و نیکیها (تحلیه)

اعمال نیک به خودی خود فضیلت نیستند بلکه اتیان آن اعمال و به فعل درآوردن آنها فضیلت محسوب شده و فاعل آنها فاضل است. پس نیکیها بر دو قسمند: اول نیکی های بدنی، دوم نیکی های نفسانی که در اینجا نیکی های نفسانی مثل ایمان و اخلاص و آنچه که مربوط به نیّت و باطن آدمی است خود فضیلتند و قبول نیکی های بدنی منوط است به قبولی نیکی های نفسانی، پس برای اینکه عملی فضیلت محسوب شود رعایت دو نکته ضروری است: اول اینکه عمل باید حُسن فعلی داشته باشد. یعنی ظاهر آن پسندیده و مقبول پروردگار باشد. دوم اینکه حُسن فاعلی داشته باشد. یعنی نیت و هدف فاعل از انجام فعل، خدا و رضایت او باشد.

با توجه به اینکه در فصل قبل گفته شد، روش ضد و تحمل ریاضت برای ترک اعمال زشت خود وسیله ای است برای تقویت اعمال نیک و کسب فضیلت بر این اساس آنچه برای سالک لازم است برای کسب فضائل، ایجاد و تقویت ملکه عدالت است در خود و عدالت از تهذیب قوه عامله یا وهمیه و از انقیاد این قوه از قوه عاقله ها حاصل می شود و عدالت هر چیز را در حد اعتدال خود قرار می دهد و بر سه قسم است:

اول آنکه میان بندگان و خالق ایشان است به این معنا که چون حق سبحانه و تعالی بخشنده حیات و عطا کننده جمیع کمالات از آنچه هر موجود زنده به آن احتیاج دارد می باشد و نعمت های بسیار که زبان از بیان و احصاء آنها عاجز و الکن است، بر بندگان واجب است که شکر نعمت به جا آورده و سعی در کسب معارف الهی و تحصیل محبت او و اطاعت فرامینش نمایند در غیر این صورت، عدالت اجرا نشده و ظلمی (در حقیقت به خود) پایه گذاری شده است.

دوّم عدالتی که در بین مردم است و از بعضی نسبت به بعضی دیگر حاصل می شود از ادا کردن حقوق دیگران گرفته تا دستگیری مستضعفان و انصاف در معاملات و... و عدالت در این مورد زمانی حاصل می شود که فرد به حقوق خود قانع بوده و زیادت نطلبد و حرص نکند و نیز به قدر استطاعت حقوق برادران دینی خو را به جا آورد. چنانکه امام سجاد در رساله حقوق به بعضی از آن اشاره فرموده است از آنجمله فرمود: «حق استاد بر تو این است که بزرگش داری و مجلسش را محترم شماری و خوب به او گوش کنی و به او رو نمایی و یاریش کنی برای خودت در آن دانشی که بدان نیاز داری به اینکه عقل و فهم و هوشت را به او بسپاری... و حق کسی که به تو احسانی کرده این است که از او تشکر نمایی و برایش گفتار خوب نشر کنی و میان خود و خدا برایش دعای خالصانه نمایی که اگر چنین کنی در نهان و عیان شکرش کردی و اگر برایت ممکن شد عوضش را بدهی وگرنه در انتظار آن باشی و در دل نگیری... حق پدر این است که بدانی اصل تو است و تو شاخه اوئی و اگر نبود تو نبودی و هرگاه در خود چیزی بینی که خوشت آید بدانکه پدرت پایه آن نعمتی است که داری و خدا را به اندازه آن شکر کنی...» 42

سوم: عدالتی است که میان زندگان و ذوی الحقوق ایشان است از اموات مثل ادای قروض مردگان و اجرای وصیت ایشان و...

نتیجه کلام آنکه حاصل تخلیه و تحلیه، تجلیه است، که در آن قلب صاف شده از جمیع شوائب و آلودگی های معاصی، نقشه تجلیات الهی شده و قابلیت دریافت انوار الهی را پیدا می کند که صحبت پیرامون آن مربوط است به آثار سلوک که در جای دیگر باید از آن بحث شود.

فصل سوّم: شناخت منازل سلوک

و این فصل مشتمل است بر ده بند به عنوان ده منزل کلی سلوک. گرچه برای سیر الی الله و منازل این راه سخنها بسیار گفته شده و هرکس به فراخور حال و قال خود مطلبی گفته، لکن آنچه در این فصل به آن اشاره می شود مطلبی است مقبول نزد جمله عرفا و همة آنها این ده منزل را به عنوان منازل سلوک پذیرفته و قبول دارند و گاهی آن را کلی تر کرده و از آن کاسته اند و گاهی به جزئیات بیشتر تقسیم کرده و بر مراتب و مراحل آن افزوده اند و ما اینک قصد تشریح و توضیح مفصل این منازل و مراحل را نداریم که آن خود کتابی جدا می طلبد بلکه مقصود آشنایی بیشتر جوانان عزیز با این مراتب و منازل است با این توضیح که آنچه در فصول قبل گفته شد مقدمه ای است برای رسیدن به این فصل.

بند اول (منزل اول): تفکر

این منزل بین جمعی از عرفا مورد اختلاف است. گروهی چون شیخ الرئیس در اشارات در بیان مقامات عارفین اول منزل را اراده دانسته گروهی عزم، برخی بیداری و جمعی نیز چون حضرت امام اول منزل را تفکر دانسته اند. وقوف به این نکته لازم است که مقصود ما از منزل، آن عملی است که سالک باید انجام دهد تا از آن حالتی بیرونی پدید آید پس در اینجا منزل یا عبارت از آن عمل است و یا عبارت از آن حالت بیرونی مثل رضا.

بیداری، عزم و اراده هر سه مربوط است به حالتی درونی، که از ثمرات و فواید تفکر صحیحه اند یعنی آنکه با تفکر سالم، سالک بیدار شده و عزم و اراده ای راسخ برای سلوک در او پدید می آید و اما تفکر سالک باید در چند چیز باشد که در ذیل بر حسب مرتبه به آنها<


:: موضوعات مرتبط: اجتماعی-انتقادی -پیشنهادی , علمی-فرهنگی -هنری-ورزشی , محلی-منطقه ای , ,
:: بازدید از این مطلب : 635

می توانید دیدگاه خود را بنویسید

نمایش کلیه نظرات

نام آدرس ایمیل وب سایت/بلاگ نظر خصوصی  کد را وارد نمایید: آپلود عکس دلخواه: